“Gömme” Nereye Ait? Bir Yemeğin Yolculuğundan Kültürel Kimliğe
Bir araştırmacı olarak mutfakların sesine kulak verdiğimde, “gömme” gibi yerel yemeklerin yalnızca karın doyurmadığını; hafızayı, akrabalığı ve mekân duygusunu da taşıdığını görürüm. “Gömme nereye ait?” sorusu bu yüzden basit bir coğrafya sorusu değil; tarih, kimlik ve güncel tartışmaların kesiştiği bir kavşaktır.
Adın İzinde: “Gömme” Ne Anlatır?
“Gömme” sözcüğü, pişirme tekniğine dair ipucu verir: malzemenin kapalı biçimde, bazen de köz ve toprağın “içine gömülerek” pişirilmesi. Doğu Anadolu hattında—özellikle Elazığ ve Bingöl yörelerinde—yemeğin adını bu teknikle aldığı anlatılır; kimi yerlerde kuzu etli, kimi yerlerde hamur/ekmek tabanlı sürümleri öne çıkar. Bingöl anlatılarında toprak ocak ya da iki sac arasında pişirme vurgusu sık görünür; Elazığ tarafında ise fırında kapalı pişirme ve etli iç öne çıkar. [1]
Tarihsel Arka Plan: Göçer Ateşinden Yerleşik Sofraya
Doğu ve Güneydoğu’nun kırsal mutfaklarında kapalı ve “gömerek” pişirme, yakıtı verimli kullanma ve uzun süre sabit ısıda pişirme gereksiniminden doğar. Bingöl tariflerinde mayasız hamurun sac altında/ocakta pişirilip ufalanması, üzerine sarımsaklı ayran ve kızgın yağ gezdirilmesi; Elazığ’da ise tepside kapalı etli versiyonun bayram, düğün ve kalabalık sofralarda servis edilmesi anlatılır. Bu ikili gelenek, aynı adın farklı pişirme ve servis pratikleriyle yaşadığını gösterir. [1]
Yerel Çeşitler: Aynı İsim, Farklı Masalar
Elazığ gömme çoğu anlatıda kuzu eti, soğan ve baharatla kapalı fırın pişirme olarak aktarılır; içerik malzemesi ve “tepsi kapama” tekniği yerel mutfakla uyumludur. Bingöl gömme ise killi toprak ocak/sac arasında pişirilen kalın bir ekmek hamurunun ufalanıp ayran ve yağ ile “ıslatıldığı” doyurucu bir ana yemek/ana öğün olarak tanımlanır. Bu iki damar, bir yemeğin tek bir “mülkiyet” yerine bölgesel bir aileye ait olabileceğini gösterir. [2]
Günümüzdeki Akademik ve Kamusal Tartışmalar
Bugün “gömme”nin nereye ait olduğu sorusu, üç eksende tartışılıyor:
1. Coğrafî aidiyet: Yerel basın ve tarif arşivleri “Elazığ gömme” ile “Bingöl gömme”yi ayrı ayrı sahiplendiriyor. Yöresel medya içerikleri ve tarif toplulukları, yemeğin iki bölgede de geleneksel kabul gördüğünü gösteriyor. [3]
2. Teknik-tarihsel argüman: “Gömerek pişirme”nin adı belirlediği; dolayısıyla adın bir tek yöreye “tescil” edilmesinden çok, tekniğin göçer ve kırsal hayat pratiklerinden beslendiği savunuluyor. Yerel tariflerde toprak/sac altında, kapalı ve uzun ısıyla pişirme ortak paydayı oluşturuyor. [1]
3. Ad/terim tartışmaları: Halk arasında “gömme-kömbe” karışması sık görülüyor; oysa “kömbe” farklı bölgelerde bambaşka ürünlere (ör. Hatay’da kurabiye) işaret edebiliyor. Yöresel tarif paylaşımında dahi bu ayrım özellikle vurgulanıyor; bu da sözlü kültürde adların birbirine karışabildiğini gösteriyor. [4]
Kültürel Anlamlar: Yemek, Kimlik ve Bellek
Gömme’nin masadaki yeri, misafir ağırlama, imece ve mevsimsellik (kışın enerji ve sıcaklık ihtiyacı; yazın tandır/ocak erişimi) gibi pratiklerle birleşir. Kırsal ev içi iş bölümünde hamur açma, ayran hazırlama, servis ve sofra düzeni çoğu zaman kadınların “ilişkisel emek” alanını; ateş, odun, ocak bakımı ve kesim/et hazırlığı gibi işler ise erkeklerin “yapısal emek” alanını temsil eder. Aynı yemek etrafında şekillenen bu emek paylaşımı, toplumsal cinsiyet rollerinin mutfak üzerinden nasıl yeniden üretildiğini; ama aynı zamanda sofranın bu rolleri müzakere ettiği bir sahne olduğunu da gösterir.
SEO Odaklı Kısa Yanıt: “Gömme Nereye Ait?”
Gömme, başta Elazığ ve Bingöl olmak üzere Doğu Anadolu’da farklı pişirme ve sunum teknikleriyle bilinen geleneksel bir yöresel yemektir. Elazığ’da etli/kapalı fırın, Bingöl’de sac/ocak ve ayran-yağ ile “ıslatma” tarzı öne çıkar; adını çoğu anlatıda “gömerek” pişirme tekniğinden alır. Bu nedenle “tek bir yer”den çok, aynı kültürel havzanın paylaşılan mirası olarak düşünmek isabetlidir. [2]
Sonuç: Sahiplikten Çok Paylaşılmış Miras
“Gömme nereye ait?” sorusunun net cevabı, haritadaki bir nokta değil; yan yana duran iki güçlü hat: Elazığ ve Bingöl. Adın tekniğe, tekniğin coğrafyaya; coğrafyanın da toplumsal ilişkilere yaslandığını gördüğümüzde, bir yemeğin aidiyetinin aslında ortak belleğe ait olduğunu fark ederiz. Yerel mutfakların değerini, sınır çizerek değil; benzerlikler ve farklar arasındaki canlı alışverişi koruyarak büyütebiliriz.
Kaynakça / İleri Okuma
– Elazığ yöresinde “gömme”nin etli/kapalı fırın geleneğine dair güncel anlatı ve tarif örneği. [2]
– Bingöl’de “gömme”nin toprak ocak/sac ve ayran-yağ ile servis edilen hamur temelli biçimi. [1]
– Yerel basında Elazığ gömme haberleştirmesi (geleneksel bağlam). [3]
– Ad/terim tartışmasına dair halk kaydı ve yöresel ad ayrımları (gömme/kömbe karışması örnekleri). [4]
Okura Davet
Sizin evinizde “gömme” nasıl pişiyor? Ailenizdeki tarif, Elazığ’ın etli sürümüne mi yoksa Bingöl’ün sac-ocak geleneğine mi yakın? Yorumlarda kendi yöntemlerinizi ve bölgenizin adlandırmasını paylaşın; bu ortak mirasın haritasını birlikte genişletelim.
—
Sources:
[1]: https://www.e-sehir.com/yemektarifleri/gomme-bingol-tarifi.html?utmsource=chatgpt.com “Gömme Tarifi, Gömme Nasıl Yapılır, Bingöl Mutfağı”
[2]: https://www.ensonmodeller.com/elazig-yoresi-gomme-tarifi-kuzu-etli-geleneksel-firin-yemegi?utm_source=chatgpt.com “Elazığ Yöresi Gömme Tarifi: Kuzu Etli Geleneksel Fırın Yemeği”
[3]: https://www.bakishaber.com/haber/elazigin-lezzetli-gomme-yemegi-geleneksel-bir-tat-10455?utm_source=chatgpt.com “Elazığ’ın Lezzetli Gömme Yemeği: Geleneksel Bir Tat”
[4]: https://www.nefisyemektarifleri.com/gomme-elazig-yoresine-ait/?utm_source=chatgpt.com “Gömme (Elazığ Yöresine Ait) – Nefis Yemek Tarifleri”